Türk edebiyatının zengin nazım biçimleri arasında yer alan kalenderi, hem anlam derinliği hem de müzikal yapısıyla dikkat çeken önemli bir türdür. Bu yazıda, kalenderinin ne olduğunu, özelliklerini, türlerini ve edebiyatımızdaki yerini detaylı bir şekilde inceleyeceğiz.
Kalenderi Nedir? Anlamı ve Kökeni
Kalenderi kelimesi, tasavvuf kültüründe dünya malına ve mülküne değer vermeyen, gösterişten uzak bir yaşam tarzını benimseyen kişileri ifade eder. Tarihsel süreçte bu kavram anlam evrimi geçirerek günümüzde sözüne güvenilir, özü sözü bir insanları tanımlamak için kullanılmaktadır.
Edebiyat alanında ise kalenderi, halk şairleri tarafından özel ezgilerle okunan bir nazım biçimidir. Bu form, tasavvufi düşüncedeki kalenderi anlayışının şiirsel ifadesi olarak karşımıza çıkar.
Kalenderi Nazım Biçiminin Temel Özellikleri
Kalenderi nazım şekli, diğer nazım biçimlerinden belirgin şekilde ayrılan özelliklere sahiptir. Özel ezgilerden oluşan bu form, hem söyleyiş hem de müzikalite açısından kendine özgü bir yapı sergiler.
Kalenderinin teknik özellikleri şunlardır:
- Uyak düzeni, nazım ve ölçü şekli bulunmaz
- Özel aruz ve hece kalıpları kullanılır
- Halk şairleri tarafından okunur
- 3+4+3+4 veya 7+7 şeklinde on dört heceli olabilir
- Hece ölçüsüyle yazılan türlerin kafiye düzeni semai ve divani ile benzerlik gösterir
Kalenderi Türleri ve Çeşitleri
Kalenderi nazım biçimi kendi içinde çeşitli türlere ayrılır. Bu türler, yapısal özellikleri ve kullanım biçimleriyle birbirinden ayrılır.
Başlıca kalenderi türleri şunlardır:
- Düz kalenderi - Temel ve en yaygın form
- Emrah kalenderisi - Özel bir ezgi yapısına sahip
- Acem kalenderisi - Farklı müzikal özellikler taşıyan tür
- Ayaklı veya yedekli kalenderi - Gazel biçimindeki seamilerde görülen, mef'ulu feulün kalıplarıyla yazılan ve ek dizeler içeren form
Hece ölçüsüyle yazılan kalenderi türleri genellikle sekiz heceli olarak karşımıza çıkar. Aruz vezninin kullanıldığı örnekler de mevcuttur, bu da türün ne kadar esnek ve zengin bir yapıya sahip olduğunu gösterir.
Kalenderi, Türk halk edebiyatının en özgün nazım biçimlerinden biri olarak kültürümüzde önemli bir yer tutar. Hem tasavvufi derinliği hem de müzikal zenginliğiyle nesiller boyu aktarılan bu form, edebiyat severler ve araştırmacılar için her zaman ilgi çekici bir konu olmuştur.
