İktibas: Edebiyatta Anlamı Güçlendiren Sanat
Edebiyat dünyasında önemli bir yere sahip olan iktibas, Arapça kökenli bir kelime olup "alıntı yapmak" anlamına gelmektedir. Bu sanat, özellikle klasik Türk edebiyatında sıklıkla başvurulan bir teknik olarak karşımıza çıkmaktadır.
İktibas Sanatının Temel Özellikleri
İktibas sanatının en belirgin özelliği, edebi eserlerde vurgulanmak istenen anlamı güçlendirmek amacıyla kullanılmasıdır. Bu teknik yalnızca şiir ve nesir türlerinde görülmekte olup, sanatçının sadece alıntı yapmakla yetinmeyip aynı zamanda sanatsal bir ifade oluşturmasını sağlamaktadır.
Divan edebiyatında iktibas sanatının en dikkat çekici yönü, anlamı pekiştirmek için genellikle ayet veya hadislerden alıntılar yapılmasıdır. Bu sayede esere hem estetik güzellik katılmakta hem de savunulan görüşün inandırıcılığı artırılmaktadır.
Tam İktibas ve Nakıs İktibas Arasındaki Fark
İktibas sanatı iki farklı şekilde uygulanmaktadır. Bir şiir veya nesirde eksiksiz olarak yer alan hadis veya ayet alıntılarına "tam iktibas" adı verilmektedir. Buna karşılık, alıntının eksik veya yarım kaldığı durumlarda ise "nakıs iktibas" söz konusu olmaktadır.
Şairlerin bazen ayet veya hadislerin tamamına yer vermemelerinin en önemli nedeni kafiye düzeni ve şiirin yapısal bütünlüğünü koruma kaygısıdır. Bu durumda şair, hem sanat yapmayı hem de anlamı etkili şekilde vurgulamayı hedeflemektedir.
Divan Edebiyatından İktibas Örnekleri
Klasik Türk edebiyatında iktibas sanatının en güzel örneklerinden biri şu dizelerde görülmektedir:
"Sesin çıkmaz, avazın yok
Abdestin yok, namazın yok
Hiçbir yere niyazın yok
'Kul hüvallâhü ahad'sın"
Bu dörtlükte, İhlas sûresinin ilk cümlesi olan "Kul hüvallâhü ahad" ifadesi tam iktibas yoluyla alınmıştır. Anlamı "De ki: O Allah birdir" olan bu ayet, şiirin anlamını güçlendirmektedir.
Bir başka örnekte ise Hz. Muhammed'in meşhur hadisi iktibas edilmiştir:
"Utlubü'l ilme velev bi's Sin'i
tasdik eyleyen İlme gaayet vermeyip
hem-vâre cüst ü cüdâdır"
Bu dizelerde, "İlim Çin'de bile olsa daima arayınız" hadisine yer verilerek, ilmin önemi vurgulanmıştır.
Enbiya sûresinden alınan bir başka iktibas örneği ise şöyledir:
"Lâ Yüsel'e binlerce suâl olsa kurban
İnsan bu muâmmalara dehşetle nigehbân"
Burada "Allah'a yaptığı işlerden sual olunmaz" anlamına gelen ayet mealinden alıntı yapılarak, ilahi iradenin sorgulanamazlığı teması işlenmiştir.
İktibas sanatı, divan edebiyatının en önemli söz sanatları arasında yer almakta ve edebi metinlere derinlik kazandırmaktadır. Bu sanat sayesinde şairler, hem dini referanslarla eserlerini zenginleştirmekte hem de anlam katmanlarını güçlendirmektedir.
